Hoạt động bệnh là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm hoạt động bệnh

Hoạt động bệnh (disease activity) là thuật ngữ y học mô tả mức độ biểu hiện hiện tại của một bệnh lý trong cơ thể, dựa trên các chỉ dấu lâm sàng, sinh học và cận lâm sàng. Nó phản ánh mức độ viêm, tổn thương mô, rối loạn chức năng hoặc bất thường sinh lý tại thời điểm đánh giá. Hoạt động bệnh có thể dao động theo thời gian và chịu ảnh hưởng bởi điều trị, yếu tố môi trường hoặc tiến triển tự nhiên của bệnh.

Không giống như chẩn đoán – vốn chỉ trả lời câu hỏi "có bệnh hay không" – hoạt động bệnh trả lời "bệnh đang diễn tiến ở mức nào". Đây là một thông số quan trọng giúp bác sĩ quyết định có nên điều chỉnh phác đồ điều trị, can thiệp tích cực hơn hay duy trì theo dõi. Nó cũng là yếu tố cốt lõi trong nghiên cứu lâm sàng để đánh giá hiệu quả thuốc và so sánh giữa các liệu pháp.

Khái niệm hoạt động bệnh thường áp dụng trong các bệnh mạn tính có tiến triển theo đợt như viêm khớp dạng thấp, lupus ban đỏ hệ thống, viêm ruột mạn tính (IBD), hen suyễn, hoặc ung thư. Trong các bệnh này, hoạt động bệnh cao có thể đồng nghĩa với nguy cơ tổn thương cơ quan, giảm chất lượng sống và tăng chi phí điều trị dài hạn.

Phân biệt hoạt động bệnh và mức độ bệnh

Mức độ bệnh (disease severity) và hoạt động bệnh (disease activity) là hai khái niệm có liên quan nhưng không đồng nhất. Mức độ bệnh mô tả gánh nặng tổng thể của bệnh trên cơ thể người bệnh, thường là thước đo dài hạn, bao gồm cả tổn thương không hồi phục hoặc biến chứng mạn tính. Trong khi đó, hoạt động bệnh chỉ tập trung vào mức độ biểu hiện hiện tại, có thể dao động nhanh theo đáp ứng điều trị hoặc thay đổi môi trường.

Ví dụ, một bệnh nhân viêm khớp dạng thấp có thể đã tổn thương khớp nặng (mức độ bệnh cao) nhưng nếu hiện tại không có đau, không có sưng hoặc viêm thì hoạt động bệnh có thể thấp. Ngược lại, bệnh nhân mới chẩn đoán có thể có tổn thương ít nhưng viêm cấp tính nặng thì hoạt động bệnh được xếp vào mức cao. Việc phân biệt này rất quan trọng trong chiến lược điều trị – kiểm soát hoạt động bệnh giúp ngăn chặn tiến triển dẫn đến mức độ bệnh nặng hơn.

Bảng so sánh sau minh họa sự khác biệt cơ bản:

Tiêu chí	Hoạt động bệnh	Mức độ bệnh
Thời gian phản ánh	Hiện tại, ngắn hạn	Lâu dài, tích lũy
Khả năng thay đổi	Có thể dao động nhanh	Ít thay đổi trong thời gian ngắn
Vai trò lâm sàng	Định hướng điều trị hiện tại	Đánh giá tiên lượng, phục hồi
Ví dụ thước đo	DAS28, CRP, ESR	Tổn thương mô, chức năng cơ quan

Các yếu tố cấu thành hoạt động bệnh

Hoạt động bệnh là một chỉ số phức hợp được hình thành từ nhiều thành phần đo lường khác nhau, tùy theo từng loại bệnh. Trong các bệnh viêm hệ thống, cấu phần thường gồm triệu chứng lâm sàng, xét nghiệm sinh học, chỉ số chức năng và hình ảnh học. Mỗi yếu tố này cung cấp thông tin khác nhau về mức độ viêm, tổn thương mô, đáp ứng miễn dịch và cảm nhận chủ quan của người bệnh.

Các thành phần phổ biến trong đo lường hoạt động bệnh bao gồm:

• Triệu chứng lâm sàng: đau, sưng, cứng khớp, sốt, tiêu chảy, nổi ban...
• Dấu hiệu sinh học: tốc độ lắng máu (ESR), CRP, IL-6, ferritin...
• Chỉ số chức năng: khả năng vận động, thời gian gắng sức, điểm số tự đánh giá
• Hình ảnh học: MRI, CT, siêu âm phát hiện viêm, hoại tử, dày niêm mạc...

Sự kết hợp các yếu tố này thường được tích hợp thành thang điểm hoạt động bệnh, giúp định lượng hóa mức độ bệnh một cách khách quan. Tùy bệnh lý, một số yếu tố được ưu tiên hơn. Ví dụ, trong viêm ruột mạn, nội soi và phân tích mô học được xem là chỉ dấu "vàng" phản ánh hoạt động bệnh, trong khi ở viêm khớp, vai trò chính thuộc về triệu chứng lâm sàng và xét nghiệm viêm.

Đo lường hoạt động bệnh trong bệnh mạn tính

Trong các bệnh mạn tính như viêm khớp dạng thấp (RA), lupus ban đỏ hệ thống (SLE) hay viêm ruột mạn tính (IBD), hoạt động bệnh được đo bằng các chỉ số tổng hợp nhằm chuẩn hóa đánh giá và giúp theo dõi lâu dài. Những thang điểm này kết hợp nhiều yếu tố (số liệu khách quan và đánh giá chủ quan) thành một con số duy nhất để dễ theo dõi theo thời gian hoặc so sánh giữa bệnh nhân.

Một ví dụ tiêu biểu là chỉ số DAS28 trong viêm khớp dạng thấp, bao gồm 4 biến: số khớp sưng (SJC), số khớp đau (TJC), tốc độ lắng máu (ESR) và đánh giá sức khỏe tổng thể của bệnh nhân (GH). Công thức cụ thể như sau: $DAS28 = 0.56 \times \sqrt{TJC} + 0.28 \times \sqrt{SJC} + 0.70 \times \ln(ESR) + 0.014 \times GH$

Tùy theo kết quả, người ta phân loại hoạt động bệnh như sau:

• DAS28 < 2.6: Bệnh lui (remission)
• 2.6 ≤ DAS28 < 3.2: Hoạt động nhẹ
• 3.2 ≤ DAS28 ≤ 5.1: Hoạt động trung bình
• DAS28 > 5.1: Hoạt động mạnh

Việc sử dụng chỉ số định lượng như DAS28 giúp bác sĩ và bệnh nhân có tiêu chuẩn chung để đánh giá tiến triển điều trị, giảm phụ thuộc vào đánh giá chủ quan. Ngoài DAS28, nhiều bệnh mạn khác cũng có thang điểm tương tự như CDAI, SLEDAI, hoặc Mayo Score trong viêm loét đại tràng.

Hoạt động bệnh và phản ứng điều trị

Hoạt động bệnh là chỉ số trung tâm trong việc đánh giá hiệu quả điều trị, đặc biệt trong bệnh mạn tính và tự miễn. Khi hoạt động bệnh giảm sau can thiệp – ví dụ sau khi sử dụng corticosteroid, biologics, hoặc điều chỉnh liều thuốc ức chế miễn dịch – đó là dấu hiệu cho thấy điều trị đang phát huy tác dụng. Ngược lại, hoạt động bệnh tăng trở lại hoặc không thay đổi là tín hiệu cần điều chỉnh chiến lược điều trị.

Trong nghiên cứu lâm sàng, khái niệm "đáp ứng điều trị" thường được định nghĩa bằng mức giảm nhất định trong chỉ số hoạt động bệnh. Ví dụ, một bệnh nhân viêm khớp dạng thấp được xem là có đáp ứng tốt nếu DAS28 giảm ít nhất 1,2 điểm sau 12 tuần điều trị. Ngoài ra, tiêu chí đạt “lui bệnh lâm sàng” (clinical remission) hoặc “hoạt động bệnh tối thiểu” (minimal disease activity – MDA) cũng được sử dụng trong nghiên cứu và thực hành.

Các nghiên cứu điều trị giai đoạn III thường lấy hoạt động bệnh làm tiêu chí chính (primary endpoint), vì nó vừa phản ánh hiệu quả lâm sàng, vừa giúp so sánh các phác đồ khác nhau một cách chuẩn hóa. Thậm chí, nhiều hướng dẫn lâm sàng (như ACR, EULAR) hiện nay khuyến nghị cá nhân hóa điều trị dựa trên hoạt động bệnh, theo nguyên tắc “treat-to-target”.

Ảnh hưởng của hoạt động bệnh đến tiên lượng

Hoạt động bệnh không chỉ là công cụ theo dõi mà còn là yếu tố dự báo nguy cơ biến chứng, tàn phế hoặc tử vong trong nhiều bệnh lý. Nghiên cứu cho thấy bệnh nhân có hoạt động bệnh cao kéo dài có nguy cơ cao bị tổn thương mô không hồi phục, giảm chức năng cơ quan và gia tăng tỷ lệ nhập viện, tử vong hoặc suy giảm chất lượng sống.

Ví dụ, trong lupus ban đỏ hệ thống, hoạt động bệnh không kiểm soát có liên quan mật thiết với nguy cơ tiến triển suy thận mạn, xuất huyết nội sọ và bệnh tim mạch. Tương tự, trong viêm loét đại tràng, hoạt động bệnh kéo dài có thể dẫn đến loạn sản niêm mạc và ung thư đại trực tràng. Do đó, kiểm soát chặt hoạt động bệnh từ sớm giúp bảo vệ cơ quan đích và cải thiện tiên lượng dài hạn.

Nhiều nghiên cứu tiên lượng đã tích hợp hoạt động bệnh như một biến độc lập trong mô hình dự báo kết cục xấu. Các chỉ số như AUC (area under curve) của hoạt động bệnh tích lũy cũng được sử dụng để lượng hóa nguy cơ lâu dài. Điều này thúc đẩy việc giám sát liên tục và can thiệp sớm trước khi tổn thương không thể hồi phục xảy ra.

Vai trò của hình ảnh học trong theo dõi hoạt động bệnh

Hình ảnh học hiện đại là công cụ không thể thiếu trong đánh giá hoạt động bệnh, đặc biệt trong các tình huống mà biểu hiện lâm sàng không rõ ràng hoặc có nghi ngờ bệnh diễn tiến âm thầm. Các kỹ thuật như siêu âm Doppler, cộng hưởng từ (MRI), CT scan hoặc PET scan cho phép phát hiện viêm, phù mô, hoại tử hoặc tăng sinh mạch máu – những dấu hiệu của hoạt động bệnh – với độ nhạy cao.

Trong viêm khớp dạng thấp, siêu âm Doppler có thể phát hiện viêm màng hoạt dịch dưới ngưỡng lâm sàng, giúp điều chỉnh điều trị ngay cả khi DAS28 đã ở ngưỡng bình thường. MRI khớp có thể phát hiện phù tủy xương, một dấu hiệu tiên lượng cho tổn thương khớp không hồi phục trong tương lai. Ở bệnh Crohn, MRI ruột hoặc CT enterography giúp đánh giá mức độ dày thành ruột, loét sâu và hẹp lòng ruột – những biểu hiện đặc trưng của hoạt động bệnh mạnh.

Sự kết hợp giữa đánh giá lâm sàng và hình ảnh học giúp tăng độ chính xác trong điều trị theo mục tiêu. Một số hướng dẫn hiện nay đã tích hợp hình ảnh học vào tiêu chuẩn lui bệnh, đặc biệt trong các bệnh lý hệ tiêu hóa và cơ xương khớp.

Hoạt động bệnh trong các bệnh không viêm

Mặc dù khái niệm hoạt động bệnh phổ biến nhất trong các bệnh viêm mạn tính, nó cũng được áp dụng hiệu quả trong các bệnh lý không viêm như ung thư, đái tháo đường, bệnh tim mạch và thần kinh. Trong các lĩnh vực này, hoạt động bệnh thường phản ánh sự tiến triển sinh học của bệnh – chẳng hạn tốc độ phát triển khối u, mức đường huyết dao động, hoặc tình trạng huyết động học bất ổn.

Trong ung thư học, hoạt động bệnh được đo lường bằng kích thước khối u, chỉ số sinh học (CEA, PSA...), hoặc qua chuẩn RECIST. Các phương pháp hình ảnh như PET scan giúp đánh giá hoạt động chuyển hóa của tế bào ung thư, phản ánh mức độ xâm lấn và di căn. Trong đái tháo đường, hoạt động bệnh có thể được phản ánh bằng HbA1c, thời gian trong ngưỡng đường huyết mục tiêu (TIR – time in range) hoặc mức biến động đường huyết hằng ngày.

Việc lượng hóa hoạt động bệnh trong các lĩnh vực không viêm giúp cá nhân hóa điều trị, tiên lượng nguy cơ biến chứng cấp và lập kế hoạch can thiệp kịp thời. Nó cũng hỗ trợ theo dõi hiệu quả điều trị trong môi trường y học số, nơi bệnh nhân có thể tự giám sát thông qua cảm biến và thiết bị đeo.

Thang điểm đánh giá hoạt động bệnh theo chuyên ngành

Mỗi chuyên ngành y học có các hệ thống điểm hóa riêng biệt để đo lường hoạt động bệnh theo cách phù hợp nhất với đặc điểm bệnh học và cơ chế bệnh sinh. Các thang điểm này được xây dựng dựa trên các nghiên cứu quan sát lớn, thử nghiệm lâm sàng và đánh giá đồng thuận chuyên gia.

Dưới đây là bảng tổng hợp một số thang điểm phổ biến:

Chuyên ngành	Thang điểm	Mục tiêu đo lường
Thấp khớp học	DAS28, CDAI, SDAI	Đánh giá viêm và đáp ứng điều trị trong viêm khớp
Tiêu hóa	Mayo score, CDAI (Crohn)	Đánh giá mức độ viêm và loét niêm mạc ruột
Thận học	Protein niệu, GFR, UPCR	Theo dõi lupus thận, viêm cầu thận
Ung thư học	RECIST, PERCIST	Đo lường đáp ứng khối u với điều trị
Hô hấp	ACQ, ACT (hen), mMRC (COPD)	Kiểm soát triệu chứng và biến động hô hấp

Xu hướng cá nhân hóa và theo dõi hoạt động bệnh thời gian thực

Công nghệ y tế số đang thúc đẩy khả năng theo dõi hoạt động bệnh liên tục và cá nhân hóa cao. Các thiết bị đeo như vòng tay theo dõi nhịp tim, cảm biến glucose liên tục (CGM), hoặc ứng dụng theo dõi triệu chứng cho phép bệnh nhân và bác sĩ giám sát diễn tiến bệnh theo thời gian thực và phản hồi nhanh khi có biến động bất thường.

Trí tuệ nhân tạo (AI) và học máy được áp dụng để phân tích các chuỗi dữ liệu lớn thu thập từ người bệnh – từ đó xây dựng mô hình dự đoán đợt bùng phát, cảnh báo sớm và gợi ý điều chỉnh thuốc. Các nền tảng này đang được thử nghiệm tại nhiều trung tâm nghiên cứu lớn, đặc biệt trong các bệnh như viêm ruột, hen suyễn, đái tháo đường và suy tim.

Bên cạnh hiệu quả y học, mô hình theo dõi hoạt động bệnh liên tục còn giúp cải thiện sự tham gia của bệnh nhân trong quản lý bệnh, đồng thời giảm gánh nặng tài chính nhờ can thiệp sớm. Thông tin thêm có thể tham khảo tại Nature Digital Medicine.